Төрийн удирдлагын тухай бүрэн хэмжээний лекц

Төрийн удирдлагын тухай нэлээд цогц хэмжээний лекцийн материалыг толилууж байна. Энэ лекцийг МУИС-ын УТС тэнхимд намайг сурч байх үед заадаг байсан юм. Одоо програм нь өөрчлөгдсөн эсэхийг сайн мэдэхгүй байна. Гэхдээ онол бол онол. Доор нийтлэсэн материалыг уг нь бэлэн хоол гэдэг л дээ. Хэн нэгэнд нь төрийн удирдлагын талаар бие даалт хийх хэрэгтэй болно, номноос хуулчих гэхээр залхуураад бэлэн юм файлаар олох гэж үзнэ, тэгээд гүүгл ахаас асууж гарна даа. Би ийм бэлэн хоолыг блогтоо аль болох тавихгүйг хичээнэ. Гэхдээ энэ материалыг гүүглээр хайхаар нэг блог гэхэд хицүү юм дээр гарч ирээд байдаг юм. Миний бие тэр блогийг зүгээр туршилт маягаар нээж хэдэн юм тавьчаад нууц үг энэ тэрийг нь мартчхсан бололтой байгаа юм. Тэгээд устгаж бас янзалж чадахаа байсан. Нэгэнт л гүүглдээл хүмүүс олоод харчих юмыг өөртөө хадгалаад яахав, бас байгаа зүйлээ харамгүй хуваалцая гэсэн үүднээс энэ материалыг тавьж байна. Дахиж ийм бэлэн хоол тавихгүй тул найдаад хэрэггүй шүү.

Төрийн удирдлагын тухай бүрэн хэмжээний лекц

Òºðèéí óäèðäëàãûí ò¿¿õ

1. Óëàìæëàëò ¿å. XIX-Àæ ¿éëäâýðæèëòèéí ¿å
2. Áþðîêðàò ¿å. Àæ ¿éëäâýðæèëòèéí ¿åýñ XX çóóíû 70-ààä îí õ¿ðòýë.
3. Ïîñò áþðîêðàò ¿å. XX çóóíû 80-ààä îíîîñ ºíººã õ¿ðòýë.

1.Óëàìæëàëò ¿å:

                À. Îâîã àéìãèéí.

                Á. Ïàòðèàðõàë áóþó óëàìæëàëò íèéãìèéí óäèðäëàãûí ¿å.

                Â. Ïàòðèìîíèàëü áóþó àáñîëþò õààíò çàñàãëàë ãýæ 3 õóâààäàã.

À. Ýíý ¿å íü îâãèéí òýðã¿¿í àéìãèéí çîíõèëîã÷ ò¿¿íèéã òîéðîí õ¿ðýýëýã÷äèéí óäèðäëàãà þì. Ãîë çàð÷èì íü îâîã àéìãèéí òýðã¿¿íä ¿íýí÷ýýð ç¿òãýõ ò¿¿íèé íèéãìèéí õóâèàðëàëòààñ ò¿ëõ¿¿ õ¿ðòýõ, õàðèí òýðã¿¿í îâîã àéìãèéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ ÿâäàë áàéäàã.

Á. Óëàìæëàëò ÿçãóóðòíû çàñàãëàë áóþó òºð óëñ ¿¿ñýæ ýõýëñýí ¿å. Îâîã àéìãóóä íýãäýæ àéìãèéí õîëáîîã ¿¿ñãýæ áàéñàí.

  Öýðãèéí àðä÷èëàë áóþó õóðàëäàéãààð àéìãèéí òýðã¿¿íèéã ñîíãîõ áîëñîí. Óëàìæëàëò ÿçãóóðòíóóä áóþó ººðèéí ãýñýí ãàçàð íóòàã, ÝÇ, öýðýãòýé áàéæýý. Õààíä çºâõºí õàìãààëóóëàõ ãýæ ë çàõèðàãäíà. Õààíä ÿçãóóðòíóóä òàòâàð òºëºõ ¿¿ðýãòýé áºãººä ýíä ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýð ÷óõàë áàéæýý. ªºðººð õýëáýë õààíûã ýñýðã¿¿öýõ ÷àäâàð ÿçãóóðòíóóäàä áàéñàí. Èíãýýä õààíààñ òîäîðõîé õýìæýýíèé óðàìøóóëàë îëãîõ áîëñîí íü õààíû ñóóðèéã áàòàëãààæóóëàõ çîðèëãîòîé áàéâ. Æèøýý íü Ìîäóí øàíüþé. Óã ïàòðèàëõàë ¿å íü äóíäàä çóóíûã õ¿ðòýë ÿâñàí áàéäàã. ̺í õýìæýýã¿é ýðõò õààíò çàñàã òîãòîõ áîëñîí.

Â. ÌÍÒ- Õºâ÷èéí óóëñ õºðâºæ

                   Õºíæèë人 óíòàõ çàâã¿é ….ÌÍÒ çîõèîëä Æàìóõà ÿàãààä ÿëàãäàõ áîëîâ. Òýðýýð óëàìæëàëò ÿçãóóðíóóäàä ò¿øèãëýæ áàéñàí áîë Òýì¿¿æèõ õàðö àðä, ººðò íü ¿íýí÷ õ¿ì¿¿ñò òóëãóóðëàñàí áºãººä ÿçãóóðòíóóäàä Òýì¿¿æèí áîëãîîìæòîé õàíäàæ áàéæýý.

   Õàðèí Åâðîïä õààíû çàñàãëàë áýõæèõ øààðäëàãà áèé áîëñîí íü îëîí æèëèéí äàéíû ýõ ¿¿ñâýð íü ÿçãóóðòíóóä áîëæ, òýäíèé õààíû ç¿ãýýñ ýðõ ìýäëèéã íü áóóðóóëàõ áîëñîí. Ýõýíäýý õààíààñ öîë ºãäºã áàéãààä ÿâààíäàà õóäàëäàõ áîëñîí íü ò¿¿íèé íýð õ¿íäèéã áóóðóóëàõ áîëñîí.

  Àéìàã öýðèéí àðàâòûí òîãòîëöîî íü:

1. Òºðèéí îé ñàíàìæ.
2. ÝÇ-èéí íººö òîîöîîã õèéõ áîëîìæòîé.
3. Èðãýíèé õàðúÿàëàë.
4. Öýðãèéí íººö òîîã ñàéí ìýääýã.
5. Óã æèæèã íàðèéí òîãòîëöîî íü õ¿÷òýé ñºðºã õ¿÷èí áîëæ ÷àäàõã¿é çýðýã à÷ òóñòàé áàéæýý.

Òºðèéí ò¿øìýä¿¿ä íü ÿçãóóðòíóóäòàé çºð÷èëäºõ áîëæ ò¿øìýëèéí òîãòîëöîî áèé áîëæ ýõýëñýí.

Ñýðãýí ìàíäàë- øàøíûã çºâººð îéëãîæ ýõýëñýí ¿å. Ýíäýýñ øàøíû çàñàãëàë, ÿçãóóðòíóóäûí çàñàãëàëûã õÿçãààðëàõ çîðèëãîîð ò¿øìýëèéí òîãòîëöîîã ãàðãàæ èðñýí íü áþðîêðàò ¸ñíû óðüòà÷ ¿å áàéëàà. Àíõ õºãæèæ ýõýëñýí ãàçàð áîë Õÿòàä þì.

Áþðîêðàò íü ¿¿ñýõ áîëñîíä àæ ¿éëäâýðæèëòèéí ¿å õ¿÷òýé íºëººëñºí. Õÿòàäàä äýýðýýñýý áþðîêðàò ¿¿ññýí áîë Åâðîïä äîîä øàòíààñàà ¿¿ññýí áàéäàã. Ò¿øìýä¿¿ä íèéãýìä áèåý äààñàí õ¿÷ áîëîí ¿¿ñâýë ìàø àþóëòàé áºãººä õóóëèíäàà õàõóóëü àâàõûã õîðèãëîñíîîð, öàëèí áàãà áàéãàà çýðýã øàëòãààíààñ íóóöààð ýðõ ìýäëýý àøèãëàæ ýõýëäýã.

Åâðîïä õàðèí àæ ¿éëäâýðæ¿¿ëýëòèéí ¿å áóþó íèéãìýýñ øààðäëàãàòàéãààð äîðîîñîî ¿¿ñýæ ýõýëñýí áàéäàã.

Øàøíû õóâüä Äîðíûí øàøèí íîìõîí õ¿ëöýíã¿é áàéõûã, Õðèñòèéí øàøèí òýìöëèéã íîìëîæ áàéñàí.

Áþðîêðàò ¸ñ áèé áîëñíîîð ÿñ ¿íäýñ ãàðàë ¿¿ñëýýð áóñ ìýäëýãèéã ãîë øàëãóóð áîëãîõ áîëñîí. Æèøýý íü àæ ¿éëäâýðæèëòèéí ¿åä øèíý õºðºíãºòí¿¿ä ãàðàõ áîëæ óã áàéð ñóóðèà áàòàëãààæóóëàõ áîëñîí áºãººä èíãýýä íàì ¿¿ññýí áàéäàã. ̺í õ¿í àëèâàà ç¿éëèéã õèéõäýý îþóí óõààíàà óäèðäëàãà áîëãîñîí àæýý.

Õ¿íä ñóðòàë áîë áþðîêðàòûí íýã ýëåìåíò þì. Íèéãìèéí àìüäàðëûã çîõèöóóëàõ øààðäëàãà íü õ¿íèéã íýã çàãâàðò îðóóëàõ áîëñîí. ªºðººð õýëáýë øàòëàí çàõèðàõ ÿâäàë áóþó àñóóäëûã øàòëàí àâ÷ ¿çýõ áîëñîíòîé õîëáîîòîé.

¯íäýñòíèé òºð ¿¿ññýí íü õ¿÷èðõèéëëèéí îíîëûí äàãóó õ¿÷òýé íü õ¿÷ã¿éãýý ãýñýí ¿çëýýð äàéí ãàðàõ áîëñîí áà òºð äîòðîîñîî õºãæèõ õýðýãòýé áîëñîí. Àæ ¿éëäâýðæèëò Àíãëè Íåäåðëàíäàä õ¿÷òýé õºãæèæ, ò¿¿íèéã íü Åâðîïèéí áóñàä îðîí ã¿éöýõ õýðýãöýý òóëãàðñàí áà ýíäýýñ òºðèéí çîõèîí áàéãóóëàëò õýðýãòýé áîëñíîîð áþðîêðàò ¸ñ  ¿¿ññýí. Õàðèí ëèáåðàëü áóþó òºðèéí çîõèöóóëàëò áàãà ¿å áóþó 1920-1930 îíû õÿìðàëààñ òºðèéí õ¿÷òýé çîõèöóóëàëò ìºí ë øààðäëàãàòàé áîëñîí áºãººä Ãåðìàí Åâðîïä õ¿÷òýé áàéñàí íü òºðèéí òºâëºðñºí òîãòîëöîî óã óëñàä ¿¿ññýíòýé õîáîîòîé áàéëàà. Èíãýýä õ¿÷íèé íî¸ðõîë áàãàññàí 1970-ààä îíû õÿìðàë íü ÎÏÅÊ-ûí íåôòèéí ýêñïîðòèéí õÿçãààðëàëòòàé õîëáîîòîé áàéâ. Ýíäýýñ íåîëèáåðàëèçì ãàð÷ èðýí òºðèéí õ¿÷èéã õÿçãààðëàæ ýõýëñýí.

Òºðèéí óäèðäëàãûí øèíæëýõ óõààíû ¿¿ñýë õºãæèë, ñóäëàõ ç¿éë

Òºðèéí óäèðäëàãà íü óëñ òºðèéí øèíæëýõ óõààíààñ àíãèä øèíæëýõ óõààí þì. Ýíý òàëààð ñ¿¿ëèéã ¿åèéí ñóäëàà÷èä ñàíàà íýãòýé áàéõ áîëæýý.

XIX çóóíû ýöñýýð õîòóóäàä ýõýëñýí çàõèðãààíû øèíý÷ëýëèéí íºëººãººð òºðèéí àëáàíä ìýðãýøñýí õ¿ì¿¿ñèéã àæèëëóóëàõ øààðäëàãà ºñºí íýìýãäýæ, ¿¿íèéã äàãààä èõ äýýä ñóðãóóëèóäàä òºðèéí óäèðäëàãûí øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëýõ áîëæýý. XIX çóóíû ýöýñ XX çóóíû ýõýí õ¿ðòýë òºðèéí óäèðäëàãûí øèíæëýõ óõààíûã óëñ òºðèéí øèíæëýõ óõààí áîëîí òºðèéí ýðõ ç¿éí õàìòàòãàí àâ÷ ¿çäýã áàéâ. Ýíý õàíäëàãà çàðèì òàëààð îäîî ÷ õàäãàëàãäñààð áàéíà.

Òºðèéí óäèðäëàãà ñóäëàõ ÿâäàë XIX çóóíû äóíä ¿å áóþó áþðîêðàò ¸ñíû õºãæèëòýé õîëáîîòîéãîîð èäýâõèæñýí áàéíà. Ýíý ¿åä óëñ òºð áà òºðèéí óäèðäëàãûã íýãòãýí îéëãîæ áàéñàí áºãººä ýíý òàëààð Ãåãåë, Ìàðêñ çýðýã ñóäëàà÷äûí á¿òýýëä òóñãàãäñàí áàéäàã.

Òóõàéëáàë Ãåãåëü áþðîêðàò ¸ñíû õºãæëèéã íèéãìèéí õºãæëèéí ç¿é òîãòîë, óëñ òºðèéí óäèðäëàãûí çàéëøã¿é õýëáýð ãýñýí áîë Ìàðêñ òºðèéí óäèðäëàãûí õºãæëèéã íèéëýýä óë ñóóðüòàé àâ÷ ¿çñýí áîëîâ÷ áþðîêðàòûã óëñ òºðººñ ñàëãàæ ¿çýýã¿é áàéíà. Õàðèí Æîí Ìèëëñ òºëººëëèéí àðä÷èëàëûã òýíöâýðæ¿¿ëæ õÿçãààðëàã÷ íü áþðîêðàò ¸ñ áóþó òºðèéí óäèðäëàãà áàéæ áîëíî.

XIX çóóíû ýöñýýð Àíãëèéí ñóäàà÷ Î.Ìèñêàíèí, Àìåðèêûí ñóäëàà÷ Âóäðîó Âèëñîí íàð òºðèéí óäèðäëàãàä õèéñýí òîìîîõîí ñóäàëãààãààð ò¿¿íèé õºãæëèéã óðàãø àõèóëñàí áàéäàã.

Ìèñêàíèíû ãîë ¿çýë íü áþðîêðàòóóäûí ¿íäñýí ìºí ÷àíàð, ýðõ àøèã íü òºðä áóñ ººðò  ¿éë÷èëýõýä ÷èãëýäýã áºãººä òýä òºñâèéí õºðºíãèéã àëü áîëîõ ººðñäèéí ÝÇ-èéã áýõæ¿¿ëýõýä àøèãëàäàã.

ÀÍÓ-ûí Åðºíõèéëºã÷ àñàí Âèëñîí “Çàõèðãàà ñóäëàë” õýìýýõ á¿òýýëýýðýý òºðèéí óäèðëàãûí çîõèîí áàéãóóëàëòûí ¿íäñèéã íèéëýýä òîäðóóëæýý. Ãýâ÷ óã ñóäàëãààíóóä íü Âåáåðèéí ñóäàëãàà õ¿ðòýë òîäîðõîé ÷èãëýë, ¿çýë áàðèìòëàëä òóñãàãäàæ ÷àäààã¿é áàéíà.

XX çóóíû ýõýýð Ãåðìàíèé ñóäëàà÷ Âåáåð “Àæ àõóé áà íèéãýì” á¿òýýëýýðýý òºðèéí óäèðäëàãà äàõü ¿íäñýí çàð÷èì áîëîõ áþðîêðàò ¸ñ, ò¿¿íèé á¿òýö, àãóóëãûã íàðèéâ÷ëàí òîäðóóëæ, òºðèéí óäèðäëàãà íü óëñ òºðººñ àíäãèä áàéíà ãýñýí ñàíààã ãàðãàñàí.

Âåáåðèéí òîäîðõîéëñíîîð : “Áþðîêðàò íü áàéãóóëãûí ñîöèîëîãè áóþó íèéãìèéí õàðèöààã çîõèöóóëàõ óäèðäëàãûí õýðýãñýë áàãàæ çýâñýã þì”. Ãýâ÷ ò¿¿õýí íºõöºë áàéäàë ýíý ñóäàëãààã ººð òàëààñ íü àâ÷ ¿çýõýä õ¿ðãýñýí. Æèøýý íü: Äýëõèé íèéòèéí ýäèéí çàñãèéí àíõíû õÿìðàë íü òºðèéí óäèðäëàãûã óëñ òºðòýé õîëáîæ ºãñºí áºãººä óëñ òºðèéí àëèâàà áîäëîãî øèéäâýðèéã ¿ã äóóã¿é õýðýãæ¿¿ëýã÷ ìàøèí áîëãîñîí. Ýíý íºõöºë áàéäëààñ XX çóóíû II õàãàñ õ¿ðòýë óëñ òºð òºðèéí óäèðäëàãà õî¸ð õîîðîíäîî ÿëãàðàõàà áîëüñîí.

1960-ààä îíû ¿åä ñóäëàà÷äûí äóíä Âåáåðèéí ñýðãýí ìàíäàë áóþó áþðîêðàò ¸ñûã ñýðãýýõ áîëñîí áºãººä ó÷èð íü 1930-40-ººä îíû ñóäàëãààíóóä íü çºâõºí ýðäýì øèíæèëãýýíèé õ¿ðýýíä áàéñíààñ áóñ ïðàêòèêò õýðýãëýæ áîëîõ¿é áàéñàí. ¯¿íä:

1. Äàéí
2. Óëñ òºð, òºðèéí óäèðäëàãà õî¸ð õýò íÿãò áàéñàí.

     Õàðèí 1950-60-ààä îíû ò¿¿õýí õºãæèë íü òóõàéí ¿åèéí õºãæèëòýé îðíóóäûã êîëîíîîñ íü ñàëãàñíààð áýëýí áàÿëàãèéí íººöºº àëäàõàä õ¿ðãýñýí. Èíãýñíýýð ¿éëäâýðëýë áîëîí çàõèðãààíû á¿òýö ººð÷ëºãäºõ çàéëøã¿é øààðäàëàãà áèé áîëæýý.

Èíãýýä òºðèéí óäèðäëàãûã ñóäëàõ øààðäëàãààð 1950-1970-ààä îíû ñóäàëãàà íü òºðèéí óäèðäëàãûí øèíæëýõ óõààíûã áèå äààñàí ãýæ òîãòîîñîí áàéäàã.

1970-àä îíû îíû õÿìðàë íü òºðèéí áþðîêðàò óäèðäëàãà, ò¿¿íèé öàð õ¿ðýýíä õÿçãààðëàëò õèéõ íºõöºë á¿ðýëä¿¿ëñýí. Ýíý õÿìðàëààñ óëñ òºðèéí êîíñåðâàòèâ ¿çýë òºðºí ãàð÷, òºðèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûã õÿçãààðëàõ, òºâëºðëèéã áàãàñãàõ, òºðèéí ºì÷èéã õóâüä ºãºõ çýðýã ¿éë àæèëëàãààíû ýõëýëèéã òàâüñàí. Ýíý íü 1980-ààä îûí “çàñàãëàëûí øèíýòãýë” ãýäýã íýð òîìú¸ã áèé áîëãîñîí áºãººä óã ¿éë àæèëëàãàà íü Àíãëè, Àìåðèê, Íåäåðëàíä, Øâåä, Àâñòðàëè, Øèíý Çåëàíä ãýõ ìýò îëîí îðîíã õàìàð÷ ººð ººðèéí îíöëîãîîð òºðèéí óäèðäëàãà áîëîí óëñ òºðèéí çàñàãëàëä øèíý÷ëýë õèéâ. Ýíý øèíý÷ëýëò íü òºðèéí óäèðäëàãûí ¿ð àøèãã¿é, õ¿íä ñóðòàëòàé, íèéãìèéí ãèø¿¿äèéí ýðõ ÷ºëººã õÿçãààðëàñàí, ÝÇ-èéí ¿ðýëãýí, òºñâèéí õºðºíãèéí èõýýõýí õóâèéã õàìàðñàí, áàéãóóëãóóäûã çàñàõàä ÷èãëýãäýæ áàéíà. Ãýâ÷ ýíý àìàð àæèë áèø ãýäýã íü ñ¿¿ëèéí 30-ààä æèë õàðóóëæ áàéíà.

Âåáåð “Èðýõ çóóíä áþðîêðàòûí íî¸ðõîë òîãòíî. Ó÷èð íü òýäíèé ìýðãýæëèéí ìýäëýã íü ò¿¿íèé íî¸ðõëûã õàíãàíà.  Îð÷èí ¿åèéí íýã ÷ íèéãýì áþðîêðàòã¿éãýýð îðøèí òîãòíîæ ÷àäàõã¿é” ãýæ òîäîðõîéëñîí áàéíà.

Òºðèéí óäèðäëàãûí øèíæëýõ óõààí íü ìýðãýæëèéí ¿¿äíýýñ íèéãýìä òóëãàìäñàí àñóóäëûí øèéäâýðëýõýä ò¿¿íèé ¿éë àæèëëàãààã øèíæëýõ óõààíèé ¿íäýñòýé, ðàöèîíàëü ÿâóóëàõàä òóñãàõ çîðèëãîòîé.

Òºðèéí óäèðäëàãûí ðàöèîíàëü õàíäëàãà íü:

1. Íèéãýìä òóëãàìäñàí øéèäâýðëýâýë çîõèõ àñóóäëûã òîäîðõîéëîõîä ÷èãëýäýã.
2. Àñóóäëûã òîäîðõîéëñíû äàðàà òààìàã äýâø¿¿ëíý. ªºðººð õýëáýë óã òààìãàà íîòîëíî.
3. Àñóóäëûã øèéäâýðëýõ àëüòåðíàòèâ õóâèëáàð õàéíà.
4. Õóâèëáàðóóäààñ ìºí ë ìýðãýæëèéí ò¿âøèíä ñîíãîëò õèéíý.
5. Òºëºâëºãºº áóþó õýðýãæ¿¿ëýõýä õýðãýòýé á¿õ õ¿÷èí çé¿ëèéã òîîöíî.
6. Áàòëàãäñàí òºëºâëºãººíèé äàãóó õýðãæ¿¿ëýõ ÿâö ýõýëíý. Õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä õÿíàëòûí ìîíèòîð áóþó óðüä÷òëàí òîîöîîëîîã¿é àñóóäàë, äîãîëäëûã èëð¿¿ëíý.
7. ¯ð ä¿íã òîîöîæ òàéëàí ãàðãàíà. Àëèâàà àñóóäëûã 100% øèéäýãäýíý ãýæ áàéõã¿é áºãººä øèíý àñóóäëóóä ãàð÷ èðíý. Òàéëàíä ýíý á¿ãäèéã òóñãàíà. ¯¿íèéã òºðèéí óäèðäëàãûí ðàöèîíàëü øèíæ ãýíý.

Òºðèéí óäèðëàãûí ñàëáàð íü õ¿íèé íººöèéã ñóäàëæ, íèéãýìä øààðäëàãàòàé íººöººð õàíãàõàä áýëäýõ ¿¿ðýãòýé.

Óëñ òºðèéí áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ ¿éë ÿâö áà òºðèéí áîäëîãî áîëæ  õýðýãæèõ, ò¿¿íèé ìºí ÷àíàð 

Óëñ òºðèéí áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ ¿éë ÿâö áà òºðèéí áîäëîãî áîëæ õýðýãæèõ ïðîöåññûã àðä÷èëñàí òîãòîëöîîíä òóëãóóðëàíà.

Àðä÷èëñàí òºð çàñàã íü õ¿í òºðºëõòºíèé ò¿¿õèéí á¿õèé ë¿åä îðøèæ áàéñàí òºð çàñàãëàëûí á¿õèé ë õýëáýð¿¿äýýñ õàìãèéí äàâóóòàé íü ãýäýãò ñóäëàà÷èä ñàíàë íýãääýã. ªºðººð õýëáýë:

1. Àðä÷èëñàí òºð çàñàã íü õàðãèñ äîãøèí ¸ñ ñóðòàõóóíã¿é äàðàíãóéëëûí çàñàã ãàðàõààñ ñýðãèéëäýã.
2. Àðä÷èëñàí òºð çàñàã íü èðãýä àðä÷èëñàí áóñ òºðèéí îëãîäîãã¿é, îëãîæ ÷àääàãã¿é ýðõ, ýðõ ÷ºëººã îëãîäîã.
3. Àðä÷èñëàí óëñ òºðèéí ñèñòåì íü ººð ÿìàð ÷ óëñ òºðèéí ñèñòåìýýñ óäààí îðøèõ áîëîìæòîé.
4. Àðä÷èëñàí óëñ òºðèéí ñèñòåì ò¿¿íèé òºð çàñàãëàëûí ìåõàíèçì áàéíãà øèíý÷ëýãäýæ áàéõ áîëîìæ áàéäàã. Ýíý ïðîöåññ íü àëõàì àëõìààð áîäèò ïðàêòèêààð õýðýãæäýã.
5. Àðä÷èëñàí òºð çàñàã íü õ¿ì¿¿ñò àøèã ñîíèðõëîî õàìãààëàõàä íü òóñ áîëäîã. Æèøýý íü Æîí Ìèëë “Áèä òóõàéí Çàñãèéí Ãàçðûí çàí ¿éëèéã á¿ðýí õýìæýýãýýð òîäîðõîéëäîã áîëñîí ¿åä ë Çàñãèéí Ãàçðûí äóð çîðãûí àâèðëàë áîëîí ò¿¿íä íºëººëæ ò¿¿íèé ¿éëäëèéã çàëàí ÷èãë¿¿ëæ áàéãàà òýð õ¿ì¿¿ñýýñ ººðñäèéíõºº ýðõ àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëæ ÷àäíà. ªºðººð õýëáýë íèéò èðãýä òºðèéí ýðõ ìýäëèéí ñèñòåìä îðîëöäîã áîëîõîîñ ººð èë¿¿ ç¿éë ¿ã¿é. ×óõàì ýíý ë àðä÷èëñàí çàñàã áîëíî” ãýæýý.
6. Àðä÷èëñàí çàñàã íü õ¿íä ººðèé㺺 èëýðõèéëýõ ýðõ ÷ºëººã õýðýãæ¿¿ëýõ õóâü õ¿í ººðèéíõºº ñîíãîñîí àìüäàðëààð àìüäðàõ äýýä çýðãèéí áîëîìæ îëãîäîã. ªºðººð õýëáýë áèå õ¿íèé õºãæèëä íèéãìèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí ÿìàð ÷ õýëáýðýýñ èë¿¿ òààòàé íºëºº ¿ç¿¿ëäýã.
7. Àðä÷èëñàí çàñàã íü èðãýíèé íèéãýì áîëîí áóñàä á¿õ õÿíàëòûí ñèñòåìèéí òóñëàìæòàé òºðèéí óäèðäëàãàä ¸ñ ñóðòàõóóíû õàðèóöëàãûí äýýä çýðãèéí áîëîìæ îëãîäîã.
8. Ǻâõºí àðä÷èëñàí çàñàã íü óëñ òºðèéí òýãø ýðõèéã õàðüöàíãóé ºíäºð ò¿âøèíä õàíãàäàã.

Àðä÷èëñàí óëñ òðºèéí ñèñòåìä óëñ òºðèéí áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ ¿éë ÿâö äàðààõ ïðîöåññûã äàìæèí áèé áîëäîã. ¯¿íä:

Óëñ òºðèéí á¿ëýãëýë¿¿ä ººðñäèéí ñîíèðõîë , ¿çýë áîäîë, èòãýë ¿íýìøëýýð íýãäýæ ýíý ñîíèðõëîî èëýðõèéëýõ ¿çýë áàðèìòëàëûã íèéãìèéí áóñàä á¿ëãèéí ñîíèðõîëòîé íèéö¿¿ëýõèéí òóëä òýäíèé ñîíèðõëûã òîäîðõîé ò¿âøèíä òóñãàæ äýìæëýã àâàõûã õ¿ñäýã. Ýíý õ¿ðýýíä Àëìîíäûí òîäîðõîéëñîí “íèéãìèéí ñîíèðõîëä àðòèêóëÿöè, àãðåãàöè ÿâóóëàõ” áºãººä óëñ òºðèéí á¿ëýã òóñ á¿ð ººðèéí ¿ççýë, áîäëîãî, ñîíèðõëîî íèéãìèéí ñîíèðõîëòîé íèéö¿¿ëñýí áîäëîãî áîëãîæ òîäîðõîéëäîã.

Óëñ òºðèéí õ¿÷í¿¿äèéí áîäëîãî íü èéíõ¿¿ íèéãìèéí îëîíõè á¿ëã¿¿äéèí ñîíèðõîëòîé äàõöàæ áàéæ ñàÿ áîäèò õ¿÷ áîëæ àðä÷èëñàí, øóäðàãà, á¿õ íèéòèéí ñîíãóóëüä ÿëñíààð òºðèéí ýðõ áàðüæ áîäëîãî çîðèëãîî õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæ îëæ àâäàã.

Ãýâ÷ îð÷èí ¿åèéí àðä÷èëñàí íèéãýìä ýðõ áàðèã÷èéí óëñ òºðèéí áîäëîãî 100% õýãæèõ áîëîìæ õçãààðëàãäìàë. Ó÷èð íü ñîíãîã÷äûí òîäîðõîé á¿ëýã ººð ººð áîëîìæèéã äýìæèõ öººí òºëººëºã÷人 îðóóëñàí áàéäàã. Òóõàéí óëñûí óëñ òºðèéí áîäëîãûí ýöñèéí ò¿âøèí íü ïàðëàìåíòûí çàñàãëàëòàé îðîíä ïàðëàìåíò äàõü íàìûí ìàðãààí áîëîõ áà ýíý õ¿ðýýíä óëñ òºðèéí áîäëîãî òîäîðõîéëæ, ýöñèéí øèéäâýð îëîíõèéí øèéäâýðýýð ãàðíà. Èéì íºõöºëä öººíõèéí ýðõ àøèã, òýäíèé îíîâ÷òîé ñàíàëûã óëñ òºðèéí áîäëîãîä òóñãàõ íü ëèáåðàëü àðä÷èëàëûí ¿íäñýí çàð÷èì áºãººä ¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ìåõàíèçì íü “íóóö ñàíàë õóðààëò ” áàéäàã.

Ïàðëàìåíòààñ õóóëü õýëáýðýýð ãàðàõ óëñ òºðèéí áîäëîãî íü òºðèéí ¿íäñýí ¿¿ðýã, ò¿¿íèéã çºð÷èõã¿é áàéõ õÿíàëòààð îðäîã. Ýíý õÿíàëòûã Ìîíãîëûí óëñ òºðèéí ñèñòåìä åðºíõèéëºã÷èéí èíñòèòóò ¿¿ðýã õ¿ëýýäãýã. Ãýâ÷ ¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ìåõàíèçì ó÷èð äóòàãäàëòàé áàéäàã. Òºðèéí õÿíàëòààð îðñîí óëñ òºðèéí áîäëîãî ýöñèéí á¿ëýãò òºðèéí áîäëîãî áîëîí ã¿éöýòãýõ çàñàãëàëä èðäýã. Ãýõäýý ã¿éöýòãýõ çàñàãëàëûí àïïàðàòûí îðîéä òºðèéí áîäëîãî øèéäâýðèéã õýðýãæ¿¿ëæ, õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ, óëñ òºðèéí çààãëàëûí òîäîðõîé ñóáüåêòóóä áàéäàã. ¯¿íèéã óëñ òºðèéí òàíõèì ãýäýã.

Ýöñèéí øàòàíä óëñ òºðèéí áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë ÿâö òºðèéí áþðîêðàò àëáàíä àëáàíä îëãîãäîõ áºãººä òýä ýíý õ¿ðýýíä òîäîðõîé ìýðãýæëèéí ýðõ ÷ºëºº áóþó àâòîíîìèò ýðõòýé áàéäàã.

Êàðë Ìàíõåì óëñ òºðèéí áîäëîãûã çàñàã çàõèðãààíû áîäëîãî áîëãîæ õóâèðãàõ ¿éë ÿâö õýìýýí òºðèéí áþðîêðàòûã òîäîðõîéëñîí áàéäàã.

Òºðèéã óäèðäàõ õàìãèéí øèëäýã àðãà íü àðä÷èëàë áèø þì. Ó÷èð íü óë òºðèéí óäèðäëàãûí øèéäâýð íü àðä÷èëñàí àðãààð ãàð÷ õóâèéí á¿ëýãòýý òºðèéí øèéäâýð áîëñîí íºõöºëä ò¿¿íèéã õýðõýí îíîâ÷òîé õýðýãæ¿¿ëýõ âý ãýäýã íü Çàñãèéí Ãàçðûí ¿¿ðýã, ò¿¿íèé õàðèóöëàãà áîëäîã. Òºðèéí óäèðäëàãûã ÿàãààä ìýðãýæèëòí¿¿äýä äààëãàæ áîëîõã¿é ãýæ? Ãýñýí àñóóëò òóëãàðíà. ¯¿íä õàðèóëàõ íü áèäíèé çîðèëãî þì.

      Òºðèéí óäèðäëàãûí ¿íýò ç¿éëñ 

Òºðèéí çàõèðãààíû àæèëòíû ýðõýìëýäýã ¿íýò ç¿éëñ íü áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëäýã óëñ òºðèéí çàñàãëàëûí áîäëîãî øèéäâýðèéí ¿íäñýí äýýð ãàðãàñàí õºòºëáºð¿¿äýä òóñãàëàà îëäîã.

¯íýò ç¿éëñ ãýäýã áîë áèå õ¿íèé îíöëîã ýñâýë õýñýã á¿ëãèéã òîäîðõîéëîã÷ øèíæ ÷àíàðûã èëòãýæ øóóä áà øóóä áóñààð èëýðëýý îëäîã. ªºðººð õýëáýë òºðèéí àëáàí õààã÷èä, ò¿øìýë¿¿ä ¿éë àæèëëàãààíûõàà àðãà õýëáýð, çîðèëãûã ñîíãîí àâàõàä íºëººëäºã õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä þì.

Áèå õ¿í ýñâýë õýñýã á¿ëýã õ¿íèé ¿íýò ç¿éëñèéã òýäãýýðèéí ¿éë àæèëëàãàà, ÿëàíãóÿà ºâºðìºö íºõöºë áàéäàë äàõü çàí ¿éëýýð äàìæóóëàí àæèëëàõ çàìààð òîäîðõîéëæ áîëíî. Òóõàéëáàë îëîí õ¿í àæèëëàäàã áàéãóóëãàä äýýðýýñýý òîãòîîñîí äýã æóðìàíä çàõèðàãäàæ, ò¿¿íä òîäîðõîé õýìæýýíä íèéëñýí ¿íýò ç¿éëñ á¿ðýëääýã.

Àëèâàà áàéãóóëãûã òîäîðõîé çîðèëãî áèåë¿¿ëýõèéí õ¿ðýýíä áàéãóóëäàã. Ýíý çîðèëãûí õ¿ðýýíä òóõàéí áàéãóóëãûí á¿òýö, ò¿¿íèé ¿éë àæèëëàãààíä çàð÷ìûã áèåë¿¿ëýõ æóðìûã áèé áîëãîäîã. Ê.Ìàðêñ “àëèâàà áàéãóóëãûí ä¿ðýì æóðìàíä õýò ø¿òñýí ¿çýãäýë íü òóõàéí áàéãóóëãûí çîðèëãûã òîäîðõîéã¿é áîëãîæ, ä¿ðýì æóðàì íü çîðèëãî íü áîëäîã. ¯¿íèéã çîðèëãûí ñîëèãäîë ãýíý” ãýæýý. ªºðººð õýëáýë íèéãýì ¿ðãýëæ ººð÷ëºãäºæ õóâüñàæ áàéäàã ó÷èð ä¿ðýì æóðàì ìºí àäèë äàãàæ õóâüñàæ ººð÷ëºãäºõ øààðäëàãàòàé áàéäàã. ̺í ä¿ðýì æóðìààð çîõèöóóëæ áîëäîãã¿é ç¿éë ãýæ áàéäàã. Ãýòýë á¿ãäèéã ä¿ðìèéí äàãóó õèéõ ãýñýí ¿éë àæèëëàãàà íü ýöýñòýý õ¿íä ñóðòëûí àïïàðàò áîëæ õóâèðäàã. ªºðººð õýëûýë êîðïîðàòèâ ¿íýò ç¿éëñ ¿¿ñäýã.

Îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí õºãæèë òºðèéí áþðîêðàò á¿òöýò ºðãºí áîëîìæ íýýæ ºã÷ áàéãàà ÷ ¿íäñýí ìºí ÷àíàðûã ººð÷èëæ ÷àäàõã¿é. ªºðººð õýëáýë áþðîêðàò íü àâòîðèòàð áà òîòàëèòàð øèíæòýé óäèðäëàãà þì. ¯¿íèéã Æ.Ñ.Ìèëëñ òºëººëºí óäèðäàõ ¸ñíû ñºðºã ¿ð äàãàâàðûã õÿçãààðëàã÷ ãýæ áþðîêðàòûã òîäîðõîéëñîí. Áþðîêðàò ãýäýã áîë àëáàí òóøààëòíû ¿éë àæèëëàãààãààð äàìæèí õýðýãæäýã óäèðäëàãûí àðãà ìåõàíèçì þì.  Íýã òàëààð ìåõàíèçì áóþó õóâü õ¿íýýñ õàìààðàëã¿é çîõèîí áàéãóóëàëòûí ¿éë àæèëëàãàà ãýæ îéëãîãääîã ÷ íºãºº òàëààñ ýðõ ìýäýë á¿õèé àëáàí òóøààëòíû ¿éë àæèëëàãàà áóþó øèíæ ÷àíàð þì.

Ò¿øìýëèéí ¿çýë ñàíààíû ¿íäýñ íü àæèë õýðãèéí òóõàé òóõàéí öàã õóãàöààíû áîäëîãî áàéäàã. Ò¿øìýëèéí õýâ øèíæ íü èåðàðõèéí øàòëàë á¿ðä ººð ººð áàéäàã. Á¿õ íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðñºí ¸ñ ç¿éí ¿íäýñëýë, çàñàã çàõèðãààíû àæèëòàí áà áóñàä õ¿ì¿¿ñèéí ºäºð òóòìûí çàí ¿éëä èõýýõýí ÿëãàà áàéäàã. ¿íýò ç¿éëñ çàñàã çàõèðãààíû óäèðäëàãûí ¿¿äíýýñ ¸ñ ñóðòàõóóíû õóâüä çºâ áîäëîãî ãýæ þóã õýëýõ íü èõýýõýí ìàðãààíòàé áàéäàã. Èõýíõè õ¿í òºð çàõèðãààíû óäèðäëàãûã õ¿í õ¿÷, ìàòåðèàë, òåõíèêèéí íººöèéã àøèãëàõûã òàâüñàí çîðèëãîî õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí ¿éë àæèëëàãàà ãýäýã.

Ǻâõºí çîõèîí áàéãóóëàëòûí ¿ð àøèã, íºëººíèé òóõàé ÿðèõ íü òºðèéí àëáûã ºðººñãºë îéëãîõîä õ¿ðãýäýã. Æèøýý íü áèçíåñèéí ñàëáàð ýðõëýõèéã õ¿ñýõã¿é, ýðõýëæ ÷àäàõã¿é ñàëáàð òºðä áàéäàã. ¯¿íèéã òºð õ¿ññýí õ¿ñýýýã¿é õýðýãæ¿¿ëäýã. Æèøýý íü øóóäàíãèéí ñàëáàð…

Òºðèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûã îð÷èí ¿åä ¿ð àøèã, ºðñºë人íèé íºõöºëä øèëæ¿¿ëæ áèçíåñèéí õýëáýðò îðóóëàõ õàíäëàãà õ¿÷òýé áîëñîí. ¯¿íèéã òºðèéí øèíý ìåíåæìåíò ãýäýã. Òºðèéí øèíý ìåíåæìåíòýýñ áîëãîîìæëîõ õýðýãòýé. ªºðººð õýáýë ýíý íü òºðèéí õýâòýý òýíõëýãèéí óäèðäëàãà þì. Ýíäýýñ òºðéèí àëáàíû ¸ñ ç¿é óíàõààñ ãàäíà ñàëáàð á¿ðèéí ìîíîïîëü äàðãà íàð áèé áîëîõ ìóó òàëòàé. Óäèðäëàãûí çàðèìûã òîäîðõîéëæ, çîõèîí áàéãóóëàëòûí àðãûã ñîíãîæ àâàõàä íºëººëäºã ¿íýò ç¿éë áîë çàõðãààíû óëàìæëàëò ¿éë àæèëëàãààíä ã¿íçãèé øèíãýñýí. Ýíý õ¿ðýýíä çàõèðãààíû òàë øèíý÷ëýëèéã õýðýãæ¿¿ëýã÷ êîíñåðâàòèâ øèíæòýé áàéäàã. Æèøýý íü ñàëáàð ÿàìíû ñàéä íü ìýðãýæëèéí àæèëòàí ýñâýë óëñ òºðèéí àæèëòàí áàéõûí àëü íü äýýð âý? Õàìãèéí ãîë íü øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë ÿâö íü óëñ òºðèéí øèíæòýé áàéäàã.

                                Òºðèéí àëáàíû ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí çàð÷èì

                                                                                                                

Òºðèéí óäèðäëàãà íü ýðõ, ¿¿ðýã, õàðèóöëàãà, õÿíàëò ãýñýí 4-í ¿íäñýí ôóíêöýýñ á¿òýõ áà ýäãýýðèéí ¿éë àæèëëàãààíä àðä÷èëàë, øóäðàãà ¸ñ, òýãø ýðõ,  õóóëü äýýäëýõ, ýðõ ÷ºëºº, ¿íäýñíèé ýâ íýãäëèéã õàíãàõ çýðýã çàð÷ìóóäûã õýðýãæ¿¿ëäýã.

                Ýðõ ìýäýë

Òºð íü íèéãìèéí õàðèëöààã çîõèöóóëàõ ¿¿äíýýñ òîäîðõîé ¿¿ñìýë ýðõ ìýäëèéã áèé áîëãîæ, áîëîâñðîë, ìýäëýã ÷àäâàð á¿õèé õ¿ì¿¿ñò ýíý ýðõèéã îëãîæ òýäíýýð ã¿éöýòã¿¿ëäýã. ¿¿íèéã óëñ òºðèéí øèíæëýõ óõààíä íèéãìèéí çàñàãëàë õýìýýäýã. Ýíý íü òîäîðõîé á¿ëýã õ¿ì¿¿ñ íèéãýìä ýçëýõ áàéð ñóóðü, íýð õ¿íäèéí äàâóó ýðõ îëãîæ áàéãàà õýðýã þì. Èíãýñíýýð ýíý ýðõ ìýäýë íü õ¿ì¿¿ñèéí æàì ¸ñíû òýãø ýðõèéã çºð÷ñºí õýðýã áîëæ, íèéãìèéí ñîöèàë ÿëãàðàë íýìýãä¿¿ëäýã. Ãýâ÷ ¿¿íèéã íèéãìèéí õàðèëöààíä òýíöâýðæ¿¿ëýõ ¿¿íäíýýñ ýðõ ìýäëèéã õóâààõ, õÿçãààðëàõòºäèéã¿é ¿¿íä õÿíàëò, õàðèóöëàãûí ñèñòåìèéã òîãòîîäîã. ¯¿íèéã òºð ãýõ áºãººä òºð íü õ¿ì¿¿ñèéí õ¿ñýë çîðèãèéí íýãäýëä òóëãóóðëàñàí ýðõ ìýäëèéí ëåãèòèì øèíæ á¿õèé îþóí ñàíààíû õèéñâýð ¿íýò ç¿éëñ þì. ªºðººð õýëáýë õàìãèéí äýýä ýðõ ìýäýë á¿õèé õýí íýã õ¿í ººðèé㺺 òºð ãýæ õýëýõã¿é. Õ¿í òºðºëõòºíèé ò¿¿õ àáñîëüþòèçìûí ¿åèéã òóóëæ ºíãºðñºí áºãººä õ¿ì¿¿ñèéí îþóíä äàõèí äàâòàãäàøã¿éãýýð ¿ëäñýí. Ãýâ÷ õ¿÷ýýð õýìæýýã¿é ýðõ õààíò çàñàã òîãòîîæ áîëîõ õýäèé ÷ ýíý íü óäààí íàñã¿é äàí ãàíö òóõàéí óëñ, ¿íäýñòýí áóñ îëîí òàëûí õàðèëöàí õàìààðàëòàé îð÷èí ¿åèéí äýëõèéí äýã æóðìàíä íèéöýõã¿é áîëñîí.

×.Áåðíàðä ýðõ ìýäëý ãýäýã íü áàéãóóëãûã óäèðääàã òóõàéí íýã õ¿í áóñ õàðèí õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí á¿õýë á¿òýí áàéãóóëãûã õÿíàí øàëãàõ õ¿÷èí ÷àäàë þì. Àëáàí ¸ñíû ¿éë àæèëëàãàà íü òîäîðõîé çàð÷ìûã áèåë¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ áàéãóóëãûí ä¿ðýì æóðìûí õ¿ðýýíä ÿâàãäàõ ó÷èðòàé. Ñàëáàð áàéãóóëãóóä áóþó.  Ñèñòåìèéí äîòîðõè ýðõ ìýäëèéí òîãòîëöîîíû õóâèàðëàëòòàé íýãäñýí ä¿ðýì íü áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä ãàð÷ áîëîõ á¿õèé ë çºð÷èë人íèéã áàãàñãàõàä ÷èãëýäýã. ßìàðâàà íýã àëáàí ¸ñíû çîõèîí áàéãóóëàëòûí ¿éë ÿâöûã çàñàãëàõ þì óó ýñâýë øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë ÿöàä îðîëöîõ ãýõ ìýòýýð òóõàéí áàéãóóëûí îðîëöîã÷ ãèø¿¿í óã àëáàí ¸ñíû çîõèîí áàéãóóëàëòûã õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàéãàà íºõöºëä ýðõ ìýäýë íü òóõàéí çîõèîí áàéãóóëàëò äîòîðõè çàñàãëàëûí ìºí ÷àíàð áîëäîã. Áåðíàðäèéí òîäîðõîéëñíîîð 4-í ¿íäñýí íºõöºë õàíãàãäñàí ¿åä õ¿ì¿¿ñ ýðõ ìýäëèéã ëåãèòèì áàéäëààð õ¿ëýýí çºâøººðäºã. ¯¿íä:

1. Ýðõ ìýäëèéí òóøààë çàõèðàìæ îéëãîìæòîé áàéõ.
2. Øèéäâýð íü òóõàéí áàéãóóëãûí çîðèëãîòîé õàðøëàõã¿é áàéõ.
3. Ýðõ ìýäëèéí øèéäâýð íü ã¿éöýòãýã÷äèéí ñîíèðõîëòîé íèéöýæ áàéõ.
4. ÿéöýòãýã÷ íü øèéäâýðèéí çîðèëãîä áèå áÿëäàð, îþóí ñàíàà, ìýäëýã ÷àäâàðûí õóâüä òîõèð÷ áàéõ.

Àëèâàà áþðîêðàò áàéãóóëãûí çîõèîí áàéãóóëàëò íü áîñîî áóþó èåðàðõè òîãòîëöîîòîé áàéäàã. Ýíý íü äîîä ñàëáàð íü äýýäýý çàõèðàãäíà, õàðèí äîîðîîñ äýýä çàõèðãààíäàà ñàíàë òàâèõ ýðõòýé áàéäàã àæýý.

Õýí íýã ýòãýýä òóõàéí ýðõ ìýäëèéã ýçýìøèí óäèðäàí ÷èãë¿¿ëýã÷ çàñàãëàëä îðîëöîõûí òóëä òîìèëîãääîã. Áþðîêðàò á¿òöýä òîäîðõîé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõèéí òóëä àëáàí òóøààëä òîìèëîãääîã áºãººä ýíý íü íàðèéí ýðýìáý äàðààòàé çîõèîí áàéãóóëàëò þì. ªºðººð õýëáýë ñîíãîãäñîí àëáàí òóøààëòíóóäàä ýðýìáý äàðàà áàéõã¿é. Ó÷èð íü ñîíãóóëü, õàòóó äýã æóðìûã òîäîðõîéëñîí, ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàð á¿õèé ýíý òºðºëä îéðòîõ áîëîìæã¿é.

Çàð÷ìûí õóâüä óäèðäëàãûí àæèëòíóóä, àëáàí õààã÷èä áàéãóóëãûí ¿éë àæèëëàãàà áîëîí ò¿¿íèé ºì÷ õºðºíãèéí íýãýýõýí õýñãèéã ÷ ýçýìøèõ ýðõã¿é. Õàðèí àøèã îðëîãî íü äýíèé õýðýãöýýã õàíãàõàä çàðöóóëàãäàõ áà áàéãóóëãûí ºì÷ õºðºíãèéí òàëààð àëáàí õààã÷äûí õóâüäàà  õýðýãëýõ òóñãàé çàð÷ìóóä áàéäàã. Àëáàí õààã÷ íü òàéëàí òîîöîî ãàðãàõ ¿¿ðãèéã õ¿ëýýäýã. Àëáàíû ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ áàéðûã áóñàä àìüäàðëûí îð÷èíãîîñ çààãëàæ ºãäºã.

Áàéãóóëãûí òàëààðõè õóó÷íû íèéãýì ñóäëàëûí õàíäëàãà íü õàìòàð÷ àæèëëàõ òàëûã èë¿¿ îíöëîõûí ñàöóó áàéãóóëãûã íýã ýä ýñ ìýò íýã çîðèëãîä ÷èãëýñýí öóë àìüä áèåòýé ç¿éðýëäýã. Õàðèí õî¸ðäóãààð õàíäëàãà íü áàéãóóëãûí ýðõ ìýäýë òîäîðõîé ¿¿ðýã ôóíö ã¿éöýòãýõ, óã ôóíêöûí ýëåìåíò¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãààã íýãòãýí çîõèöóóëàõàä óäèðäëàãûí óð ÷àäâàð îðøèíî. ¯¿íèéã ìåíåæìåíò ãýõ òàëòàé. ªºðººð õýëáýë òóõàéí àëáàí õààã÷èä ººð ººðèéí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýíý.

Ýðõ ìýäëèéí ººð íýã ¿¿ñâýð íü Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîë ã¿éöýòãýëèéí õàðèëöàí õàìààðëûí íýãäýëä îðøèíî. ªºðººð õýëáýë ýðõ ìýäýë ýçýìøèã÷ îëîíõèéí ¿çýë áîäîë ÿìàð ÷ áàéëàà ãýñýí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ ººðèéí òîäîðõîéëîëòîîñ ãàðãàõûã õ¿ñäýã. Ó÷èð íü:

1. Ýðõ ìýäýëòýí çàõèðàãäàã÷äààñ òóñäàà áàéõ ººðèéí ñòàòóñûã ýðõ ìýäëýý àëäàãäàøã¿é áîëãîõîä øààðäëàãàòàé áàéäàã. Ãýõäýý äýýðýýñ á¿ðýí õàðààò áàéíà.
2. áàéãóóëãûí çîðèëãî, ò¿¿íèéã ã¿éöýòãýã÷ ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàð á¿õèé òîäîðõîé ýðõ ìýëèéã øààðääàã. Ýíý õ¿ðýýíä çàõèðàãäàãñàä áîëîí ãàäààä îð÷íû íºëººã õ¿ëýýí àâàõã¿é áàéõ íºõöºë á¿ðýëääýã.

Õàìãèéí ãîë íü òîäîðõîé çîðèëãûã áèåë¿¿ëýõýä ýðõ ìýäýë ÷èãëýäýã ó÷èð çàñàãëàëûí õàðèëöààíû ãîë õýðýãñýë áîëäîã. Ó÷èð íü îëîí íèéòèéí øààðäëàãûã áàéí áàéí áèåë¿¿ëýõ íü ýðõ ìýäëèéí íýð õ¿íä, õ¿÷èéã ñóëðóóëäàã. Òºðèéí áþðîêðàò àïïàðàòóóä çîðèëãîî áèåë¿¿ëýõèéí òóëä ¿¿ðýã õ¿ëýýæ, ýðõ ìýäýë ýçýìøäýã. Ãýâ÷ áîäèò áàéäàë äýýð Çàñãèéí Ãàçðûí èõýíõè àãåíòëàãóóäûí çîðèëãî òîäîðõîé áóñ, òîîíû õóâüä òîãòîîõîä õýö¿¿ áàéäàã.

Áþðîêðàò á¿òýö äýõ øàëãóóð íü ôóíêöûí ìýðãýøèëä èë¿¿ ÷èãëýñýí áàéäàã. Ôóíêöûí ìýðãýøèë íü ÿâöóó õ¿ðýýíä òîäîðõîé àøèã ñîíèðõîë, òóõàéí íóòãèéí õýëëýã, óëàìæëàëò ñèñòåì äàõü íåîïîçèòèâèçì, ôàðîòèçìûí ¿ëäýöýä ºðòºõã¿é àâòîíîìèò áàéõàä ÷èãëýäýã. Èíãýñíýýð õàìòûí àæèëëàãààãààð íýãäýí, ºâºðìºö õýë, àøèã ñîíèðõîë, ¿éë àæèëëàãààíû íýãäýë õ¿ðäýã. Ýíý íýãäýë íü òóõàéí áàéãóóëãà ñàëáàðûí àøèã ñîíèðõîë ãýäãýýð èëýðíý.

                ¯¿ðýã 

Òîäîðõîé çîðèëãî áèåë¿¿ëýõ õ¿ðýýíä òºðèéí áàéãóóëãóóä áèé áîëäîã. Ýíý çîðèëãîîð óã áàéãóóëãûí á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëòûí ýðõ ¿¿ðãèéí ôóíêöèîíàëü òîãòîëöîî ¿¿ñäýã. Òîäîðõîé ¿¿ðãèéã ã¿öýòãýõ õ¿ðýýíä òóõàéí áàéãóóëãà áîëîí àëáàí òóøààëòíóóäàä õÿçãààðëàãäìàë ýðõ ìýäëèéã îëãîäîã. Ýíý ýðõ ìýäëèéí õ¿ðýýíä òóõàéí çîðèëãûã áèåë¿¿ëýõ òîäîðõîé ìýðãýæëèéí ðýõ ÷ºëºº õàäãàëàãääàã.¯¿íèéã òºðèéí àâòîíîìèò øèíæ ãýíý.

Àëèâàà áàéãóóëãà àëáàí òóøààëòàí, ò¿¿íèé ¿¿ññýí çîðèëãûí õ¿ðýýíä ¿ðýã ã¿éöýòãýõ ÷àäâàðòàé áàéõ ¸ñòîé. ªºðººð õýëáýë áàéãóëãûí õóâüä ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ àìòåðèàëëàã áîëîí òåõíèê òîíîã òºõººðºì溺ð á¿ðýí õàíãàãäñàí áàéíà. Õàðèí õóâü õ¿ì¿¿ñ, òºðèéí àëáàí õààã÷äûí õóâüä òóõàéí òóõàéí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýõ ìýäëýã, óð ÷àäâàð, äàäëàãàòé áàéõ ¸ñòîé. Ýíý íºõöëèéã õàíãàæ àëáàí òóøààë àõüäàã. Øàëãóóðûí ìåíåæìåíòèéã “ìåðèò” ñèñòåì ãýíý. ªºðººð õýëáýë áîëîâñîí õ¿÷íèé ÷àäâàð ìýäëýãèéã øàëãàäàã.

Ýðõ ìýäëèéí øèéäâýð îéëãîìæòîé, áèåëýãäýõýýð áàéõ ¸ñòîé. ªºðººð õýëáýë òýð çàõèðàìæèéí õóâüä òóõàéí ñòàíäàðòàä õ¿ðñýí áàéõ ¸ñòîé.

Òºðèéí àëáàí õààã÷äûí àëáàí òóøààë àõèõ ñèñòåì ìàø óäààí áàéäàã. ¯¿íèéã “ãèëüäèéí” ñèñòåì ãýíý. Õýä õýäý õàíäëàãàòàé áàéäàã:

1. Òîäîðõîé õóãàöààíû äàðàà öîë àõèõ õàíäëàãà.
2. Àæëûí àìüæèëò ãàðãàñàí ¿åä òóøààë àõèõ õàíäëàãà.

               Õÿíàëò

Òºðèéí óäèðäëàãà, ò¿¿íèé á¿òýö äàõü ýðõ ¿¿ðãèéí òîãòîëöîî íü á¿õ òàëûí õÿíàëòûã çàéëøã¿é áàéäëààð øààðäàæ áàéäàã. ªºðººð õýëáýë íèéãýìä ãàíö äàâóó ýðõòýé õ¿í áàéäàã íü òºðèéí àëáàí õààã÷ þì. Òýð õýðýýð ýðõ ìýäýë ºã÷, íèéãìèéã õÿíàõ, çîõèîí áàéãóóëàõ ¿¿ðýã áèé áîëäîã. Óã ¿¿ðãèéã äàãàæ ¸ñ ñóðòàõóóí øààðäëàãàòàé áîëäîã. Èíãýýä óã ¸ñ ñóðòàõóóíûã õÿíàõ õÿíàëò õýðýãòýé áîëíî. òºèèéã íèéãýì õÿíàäàã áà òºðä ººðò íü ìºí óëñ òºðèéí çàñàãëàë, ãóðàâäóãààðò èðãýíèé íèéãýì, õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñýë, àðä ò¿ìýíèé õÿíàëò áàéäàã .

                Õàðèóöëàãà

Ýðõ, ¿¿ðýã, õÿíàëò íü õàðèóöëàãûí òîãòîëöîîòîé õàìò íýãäýæ áàéæ òºðèéí ôóíêöèîíàëü òîãòîëöîî á¿ðääýã. Õÿíàëòã¿é ýðõ, ¿¿ðýã íü äàðàíãóéëàë, õÿíàëòòàé áîëîâ÷ õàðèóöëàãûí òîãòîëöîîã¿é òºð áàñ ë àæèëëàõã¿é. Õàðèóöëàãûí òîãòîëöîî ãýäýã íü òóõàéí àñóóäàëä õýí íü õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ âý ãýäãèéã íàðèéâ÷ëàí çààñàí áàéäàã õóëèéí ýìõýòãýë þì.

Ýäãýýð ýðõ, ¿¿ðýã, õÿíàëò, õàðèóöëàãûí òîãòîëöîî òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí ìåõàíèçìèéã á¿ðä¿¿ëäýã. Ýíý ìåõàíèçì íü äîîðõè çàð÷ìûã áàðèìòàëíà. ¯¿íä:

1. Øóäðãà ¸ñ.
2. Òýãø ¸ñ.
3. Ýðõ ÷ºëºº.
4. Õóóëü äýýäëýõ.
5. ¯íäýñíèé ýâ íýãäýë õàíãàõ.
6. Àðä÷èëñàí ¸ñ.

Òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíû ýíý ôóíêöóóä íü àâòîðèòàð, òîòàëèòàð, àðä÷èëñàí äýãëýìä ºíãºö õàðàõàä àäèë ìýò áîëîâ÷ ººð ººð áàéäàã. ¿¿íèéã ¿íäñýí íýã ÷àíàð áóþó òºðèéí ìåõàíèçì õýíä ¿éë÷èëæ áàéíà âý ãýäãèéã õàðãàëçàí ¿çäýã.

                Øóäðàãà ¸ñ

Øóäðàãà ¸ñ ãýäýã áîë õ¿í á¿ðò çîõèõ ¸ñíû óðàìøóóëàë áóþó çýìëýë õ¿ðòýýõ æóðàì þì. Ýíý çºâõºí ìàòåðèàëëàã ç¿éëèéã òºäèéã¿é ýðõ, ýðõ ÷ºëºº ãýõ ìýò õ¿ðòýýæ áîëîõ á¿õèé ç¿éëñ õàìààðàãääàã. Øóäðàãà ¸ñûã ¸ñ ñóðòàõóóíû çºâ áóðóóòàé õîëüæ ñîëèõ íü èëáýã. Òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíû áîëîí õóâü õ¿íèé ò¿âøèíä øóäðàãà ¸ñ, ¸ñ ñóðòàõóóí íü õî¸ð ººð îéëãîëò þì.

Íýã õóâü õ¿í áóñäûí õóâüä ¸ñ ñóðòàõóóíã¿é ¿éëäýë õèéñýí ÷ ò¿¿íèéã øóäðàãà áóñ ãýæ ¿çýõã¿é áàéæ áîëíî. Òºðèéí øóäðàãà ¸ñ ãýäýã áîë õóóëü ä¿ðýì õýðõýí ìºðäºãäºæ áàéãààãààð èëýðíý. Ýíý íü ò¿ãýýìýë áàéäëààð õóóëèéã çºð÷ñºí áóðóó ¿éëäëèéã öýýðë¿¿ëýõ, õîõèðëûã òºë¿¿ëýõýä õýðýãëýãäýõ õóóëü òîãòîîìæ þì. Òèéìýýñ òºð, øóäðàãà ¸ñûã ¿éë àæèëëàãààíûõàà ¿íäñýí çàð÷èì áîëãîõ ¸ñòîé. Õóóëü øóäðàãà áóñ áàéæ áîëíî. Çàðèì õóóëü õ¿ì¿¿ñèéã ÿëãàâàðëàõàä õ¿ðãýäýã õýìýýí ø¿¿ìæèëäýã. Òèéìýýñ õóóëü øóäðàãà áóñ ó÷èð óã õóóëèéã ººð÷ëºõ õºäºëãººí ºðíºäºã.

Íèéãìèéí øóäðàãà ¸ñûã õàíãàñàí íèéãýì áîë õóâèàðëàëò õýðõýí õèéãäýæ áàéãàà áîëîí ÿìàð íýã ýðõ çºð÷èãäñºí ýñýõèéã àíõààðäàã. Ýíý áîë øóäðàãà ¸ñíû òóõàé óëàìæëàò îéëãîëò äýýð ¿íäýñëýñýí ïðîöåòóðûí îéëãîëò þì.

Äýýðõè îíîëûí ¿íäñýí äýýð áàÿí ÿäóóãèéí àñàð èõ ÿëãààòàé ýñâýë ÿëãààã¿é íèéãì¿¿äèéí àëü àëü íü ÷ øóäðàãà áàéæ áîëíî. Æèøýý íü áàÿí ÿäóóãèéí ÿëãàà èõòýé íèéãýìä áàÿ÷óóä íü ÿäóó÷óóäûí õ¿ñýëä íéèöñýí áàðààãààð õàíãàæ íèéë¿¿ëñýí áîë øóäðàãà íèéãýì þì. Õàðèí áóñäààñ õóëãàéëàõ çàìààð ýä áàÿëàãòàé áîëäîã áîë øóäðàãà áóñ íèéãýì þì.

                Òýãø áàéäàë, òýãø ýðõ

Òýãø ýðõ áóþó òýãø ýðõ ãýäýã áîë õ¿í á¿ð àäèë áóþó èæèë íºõöºë, ýðõ îëãîõ òýð çàð÷èì þì. Òýãø áàéäàë ãýäýã íü õ¿í á¿ðò òèéì áîëîìæ îëãîõ ÿâäàë þì. Ãýâ÷ òºð, ò¿¿íèé ¿éë àæèëëàãàà èðãýääýý òýãø ýðõ îëãîõ ¸ñòîé.  ¸ñ ñóðòàõóóíû òýãø ýðõèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõèéã óëñ òºðèéí ãîë ¿ð äàãàâàð áîë õóóëü ç¿éí òýãø ýðõ áóþó õóóëèéí ºìíº ýðõ òýãø áàéõ ÿâäàë þì. Òºð íü àëèâàà õ¿íèé  èðãýíèé õàðúÿàëàë, ¿íäýñ óãñàà, áàÿí ÿäóó, ãàðàë ¿¿ñýë, õ¿éñ øàøèí, àðüñ ºí㺠çýðýã òóõàéëñàí øèíæýýñ ¿ë õàìààðàí àäèë òýãø áàéõ ¸ñòîé ãýñýí çàð÷ìààð ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõ ¸ñòîé áàéíà.

Ýä áàÿëàãèéã òýãøèòãýõ íü õ¿ñýøã¿é ç¿éë áºãººä õ¿í á¿ðä èæèë àâüÿàñ çàÿàãààã¿é ÷ ÿäàæ íýã íèéãýìä õàðúÿàëàãääàã èðãýä õóóëü ç¿éí àäèë ýðõ ýäëýõ ¸ñòîé. 1789 îíû Ôðàíöûí “Õ¿í, èðãýíèé ýðõèéí òóõàé òóíõàãëàë”-ä “õóóëü õ¿í á¿ðä èæèë, õ¿í á¿ð àâüÿàñ ÷àäâàðààñ íü ººð àëèâàà ÿëãàâàðã¿é á¿õèé ë õ¿íäëýë, àæèë ¿éëñèéã ýðõ òýãø õ¿ëýýí àâàõ ýðõòýé” ãýæýý.

                Ýðõ ÷ºëºº

Õ¿í á¿ðä çàÿàãäñàí ýðõèéã õ¿íèé ýðõ ãýíý.ýíý íü èðãýíèé õàðúÿàëàë, øàøèí, õ¿éñ, ãàðàë ¿¿ñëèéã ¿ë õàðãàëçàí õ¿í á¿ðä àäèë áàéíà.

Õ¿íèé ýðõ 3-í øàëãóóð õàíãàíà. ¯¿íä:

1. Á¿õíèéã õàìàðñàí, á¿õ õ¿íä àäèë çàÿàãäñàí, çºâõºí öººíõèä çîðèóëñàí òóñãàé ýðõ áàéíà.
2. Òóéëûí øèíæòýé áàéíà. ò¿¿íèéã îëîí íèéòèéí àøèã ñîíèðõëûí ¿¿äíýýñ ÿìàð íýã õóóëèàð õÿçãààëàõ ¸ñã¿é. Ëèáåðàëü çàð÷èìä çºâºõ õ¿íèé ýðõ õîîðîíäîî çºð÷èëäñºí ¿åä ò¿¿íèéã õÿçãààëàíà.
3. Õ¿íèé ýðõ ñàëøã¿é øèíæòýé. Òºð íü ¿éë àæèëëàãààíû çàð÷èìäàà õ¿íèé ýðõèéã õàìãààëàõ,  ò¿¿íèéã õºñºðä¿¿ëýõ¿é áàéõ ÷èãëýëèéã ãîë áîëãîõ ¸ñòîé.

Õýñýã á¿ëãèéí ýðõ õ¿íèé ýðõýä õàìààðàãäàõã¿é. Æèøýý íü:

1. Òýäãýýð ýðõ¿¿ä íü ò¿ãýýìýë áóñ. ªºðººð õýëáýë ýìýãòýé÷¿¿ä, óóãóóë èðãýä çýðýã á¿ëýã íü á¿õ õ¿í òºðºëõòíèéã á¿õëýýð íü òºëººëºõã¿é.
2. Óã ýðõ íü òóéëèéí áàéæ ÷àäàõã¿é. ªºðººð õýëáýë áóñäûí ýðõèéã õ¿íäëýõèéã îðîíä àëü íýã á¿ëãèéí ýðõèéã èë¿¿ä ¿çñýíýýð ¿íäýñòýí ÿñòíààð íü àéìàãëàí óñòãàõ ÿâäàëðóó îðîõ áîëíî.
3. Ñàëøã¿é øèíæèéã àãóóëäàãã¿é.
4. Æàì ¸ñíû ýðõèéí òóõàé óëàìæëàëò îéëãîëòûí äàãóó õ¿íèé ýðõ õóâü õ¿íä õàðúÿàëàãäàõààñ õýñýã á¿ëýã õ¿íä íýãýí çýðýã õàìààðàõ ¸ñã¿é.

                ¯íäýñòíèé ýâ íýãäýë

Òºðèéí ¿éë àæèëëàãàà àëü íýã ¿íäýñòýí, óãñààòíûã ÿëãàâàëàõ ÿâäëûã áèé áîëãîñíîîð òºðèéí òîãòâîðòîé áàéäëûã ñàðíèóëäàã.

                Àðä÷èëñàí ¸ñ

Òºðèéí áàéãóóëëûí õóâüä àðä÷èëñàí òºð ãýæ áàéäàãã¿é. ªºðººð õýëáýë ìýðãýæëèéí ò¿âøèíä áàéãóóëãà  ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõ ãýæ áóé ¿åä àðä÷èëàë áàéäàãã¿é. Òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíû ìåõàíèçì áîë äîîðîîñ äýýøëýõ õàðèóöëàãûí òîãòîëöîî áàéäàã.

Б.Мөнхгэрэл

Share